Utarbeidet av Rikstrygdeverket Familiekontoret 01.10.2002
Endret av NAV Drift og utvikling, Fag drift og utvikling, Pensjon og ytelser 20.12.2006
Sist endret av Arbeids- og velferdsdirektoratet, Ytelsesavdelingen, Regelverkskontoret 26.09.2013, jf. overskriftene:
Overfor hvilken instans krav etter barneloven § 80 kan tas opp – Avgjørelsesmyndighet
Tilbakesøkingskravets størrelse og kravet til dokumentasjon
Søknad om fri rettshjelp / dekning av saksomkostninger
Regresskrav
§ 80 første ledd femte punktum - Nedsettelse og bortfall av tilbakesøkingskravet
Ikke rimelig grunn til å erkjenne farskapet
Burde ha reist farskapssak på et tidligere tidspunkt
[Endret 12/06]
Barneloven § 80 regulerer spørsmålet om tilbakesøking av betalt barnebidrag når en mann blir fritatt for et farskap. Utgangspunktet er at den tidligere bidragspliktige kan kreve tilbake det betalte bidraget fra folketrygden uten at nærmere betingelser er oppfylt. I tilfeller der det er klart at den tidligere bidragspliktige ikke hadde rimelig grunn til å erkjenne farskapet, eller der det er klart at han selv burde ha reist sak til endring tidligere, kan kravet likevel settes ned eller falle bort.
Det er gjort endringer i barneloven § 80 som trådte i kraft 1. januar 2007. Endringene består i at det innføres en verdisikring ved at tilbakebetalingsbeløpet indeksreguleres. Samtidig tas det også hensyn til fradrag som er gjort i ligningen for betalte bidrag. Dette gjelder likevel bare for krav som er satt fram etter 31. desember 2006. Krav som er satt fram før, skal behandles etter den tidligere bestemmelsen slik at det bare er faktisk innbetalt beløp som kan betales tilbake.
Det er videre åpnet for at den som etter tidligere lovgivning ble pålagt bidragsplikt uten å bli dømt som far, kan kreve betalt bidrag tilbake etter de samme reglene dersom en DNA-analyse viser at han ikke kan være far til barnet. Dette gjelder krav som er satt fram etter 31. desember 2006.
Definisjonen av "betalt barnebidrag"
[Tilføyd 7/07]
Med "det betalte bidraget" menes bidraget før eventuell reduksjon for samvær. Dette går fram av brev av 19. april 2007 fra Barne- og likestillingsdepartementet til Arbeids- og velferdsdirektoratet. Departementet har foretatt en fortolking av barneloven § 80 og uttaler blant annet:
"Samvær medfører utgifter for den bidragspliktige og det nye regelverket prioriterer at den bidragspliktige kan dekke disse utgiftene før bidraget fastsettes. Etter det nye regelverket er det med andre ord lagt til grunn at den bidragspliktige gjennom samværet oppfyller en del av de økonomiske forsørgelsespliktene sine.
Med dette som utgangspunkt, legger departementet til grunn at samværsfradraget må ses på som en del av den samlede pålagte og betalte bidragsforpliktelsen. Det betyr at det ved tilbakebetaling av bidrag, er det beregnede/fastsatte bidraget før fradrag for samvær som danner grunnlag for summen som skal inngå i tilbakebetalingsbeløpet.
Vi ber om at vår regelforståelse legges til grunn ved behandlingen av saker etter barneloven § 80."
§ 80 første ledd første, andre, tredje og fjerde punktum - Tilbakesøking av betalt barnebidrag fra det offentlige ved endring av farskapet
[Endret 3/04, 12/06]
Generelt
[Endret 3/04, 12/06]
Etter barneloven § 80 første ledd første punktum kan den som har betalt pålagt eller avtalt bidrag til et barn, og som senere blir fritatt for farskapet enten ved ny dom eller ved at en annen erkjenner farskapet, kreve å få betalt bidrag tilbake fra folketrygden. Det er uten betydning om tilbakesøkerens farskap opprinnelig fulgte direkte av loven, jf. barneloven § 3, eller ble fastsatt ved erkjennelse, jf. barneloven § 4, eller dom, jf. barneloven § 9.
Krav framsatt før 1. januar 2007
[Tilføyd 12/06, endret 7/07]
Dersom det blir besluttet å betale tilbake innbetalt bidrag, er det det faktisk betalte bidraget før eventuelt samværsfradrag som skal utbetales, uten tillegg for indeksregulering eller fradrag for fordelen i forbindelse med ligningen.
Krav framsatt etter 31. desember 2006
[Tilføyd 12/06, endret 7/07]
Bestemmelsen i andre, tredje og fjerde punktum gjelder bare for krav som er satt fram etter 31. desember 2006.
Etter første ledd andre punktum skal det betalte bidraget indeksreguleres i samsvar med endringen i konsumprisindeksen fra Statistisk sentralbyrå fra bidraget ble betalt og til det blir betalt tilbake. Det er summen av betalt bidrag for det enkelte år som skal indeksreguleres, ikke den enkelte bidragsterminen.
Etter første ledd tredje punktum skal det før indeksreguleringen skjer, gjøres fradrag for den skattefordelen som den frikjente faren har hatt ved ligningen for betalt bidrag. Fradraget er sjablonmessig fastsatt til 20 prosent, jf. første ledd fjerde punktum.
Dersom den frikjente faren er eller har vært bosatt i utlandet, og har betalt skatt til et land som ikke har regler for fradrag for betalt bidrag i ligningen, skal tilbakebetalingsbeløpet ikke reduseres for den sjablonmessig fastsatte skattefordelen på 20 prosent før beløpet indeksreguleres.
Spesielt for året 2003
[Tilføyd 12/06]
Fradragsretten for betalt bidrag opphørte ved innføringen av nye bidragsregler 1. oktober 2003. Bidrag betalt før 1. oktober skal reduseres med 20 prosent, mens bidrag betalt etter 30. september ikke skal reduseres.
Bare barnebidrag og samværsfradrag kan tilbakesøkes
[Endret 12/06, 7/07]
Tilbakesøking kan bare kreves for bidrag som er betalt i henhold til domstolsavgjørelse, forvaltningsvedtak eller avtale med den bidragsberettigede. Faktiske utgifter til underhold utover bidraget før eventuelt samværsfradrag gir ikke grunnlag for tilbakesøking.
Vilkår for tilbakesøking
[Endret 3/04, 12/06, 1/09]
Barneloven § 80 første ledd første punktum setter som vilkår at den som krever barnebidraget tilbakebetalt, må være frikjent for farskapet. Før tilbakesøking kan kreves, må det følgelig foreligge en endelig (rettskraftig) avgjørelse om at vedkommende ikke er far. Det er uten betydning om endringen skjer ved dom, jf. barneloven § 6, eller ved avgjørelse av NAV Forvaltning etter erkjennelse av en annen mann, jf. barneloven § 7. Det er ikke tilstrekkelig at det legges fram DNA-analyser som viser at mannen ikke kan være barnets far.
Det har vært reist spørsmål om barneloven § 80 første ledd første punktum kan fortolkes slik at den tidligere bidragspliktige på bakgrunn av DNA-analyser må anses for å være "friteken" for farskapet dersom han ikke lenger er juridisk far til barnet han har betalt bidrag for. Dette vil være tilfelle der barnet senere blir adoptert.
Barne- og familiedepartementet har uttalt at det ikke er grunnlag for å tolke barneloven § 80 utvidende selv om barnet senere er adoptert bort. Det må følgelig foreligge en dom som fritar vedkommende fra det opprinnelige farskapet før tilbakesøking av bidrag kan kreves. Det vil imidlertid ikke være adgang til å reise sak etter barneloven § 6 for å avkrefte/bekrefte/fastslå et biologisk farskap når barnet er adoptert bort og det juridiske farskapet er overført til adoptivfaren. Den eneste muligheten vil være å reise nedstamningssak etter tvistemålslovens regler for å få en dom for slektsskap/ikke slektsskap. En felles behandling av tilbakesøkingskravet med en eventuell nedstamningssak vil i slike tilfeller kunne vurderes av domstolen.
Spesielt om tilfeller der farskapet er fastsatt i utlandet
[Tilføyd 6/06]
Spørsmålet om hvorvidt barneloven § 80 kommer til anvendelse i tilfeller der farskapet i sin tid ble fastsatt i utlandet, har vært forelagt Justisdepartementets lovavdeling som blant annet uttaler:
"§ 80 er et utslag av hvordan barnelovens regler om fastsetting av farskap er innrettet. Bestemmelsen må ses i sammenheng med § 5, som pålegger det offentlige å sørge for fastsettelse av farskap i tilfeller der mor ikke er gift ved fødselen og det heller ikke er vedgått farskap etter § 4. …
Det fremgår av forarbeidene, jf. sitatet ovenfor, at et viktig formål ved tilbakesøkingsadgangen var nettopp ønsket om å reparere en uriktig domstolsavgjørelse eller en uriktig erkjennelse (basert på en lovgivning som generelt stimulerer til at farskapet blir fastsatt ved erkjennelse). I tillegg vektlegger forarbeidene at folketrygden kan ha oppnådd besparelser ved at barnet har fått bidrag fra den urette far istedenfor bidragsforskudd fra folketrygden.
Hensynet til å gjøre opp for en uriktig fastsetting av farskapet ved at betalte bidrag tilbakebetales av folketrygden, knytter seg til tilfelle hvor farskapet er fastsatt av norske myndigheter eller med grunnlag i norsk lov. Etter Lovavdelingens syn må dette være avgjørende for tolkingen av bestemmelsen. Skulle den forstås slik at den også gir rett til tilbakebetaling i tilfeller der noen feilaktig er utpekt som far etter en utenlandsk avgjørelse eller utenlandsk lovgivning, ville § 80 få et annet preg enn forarbeidene legger opp til.
Lovavdelingen antar etter dette at § 80 ikke gjelder der farskapet er fastsatt av utenlandske myndigheter eller følger av utenlandsk rett. Det har etter vårt syn ikke betydning om noen av partene er bosatt i Norge når kravet om tilbakebetaling blir fremmet. Vi anser det ikke tilstrekkelig til å gi rett til tilbakebetaling etter § 80 at farskapet er endret i medhold av norsk rett."
Barne- og familiedepartementet har sluttet seg til Lovavdelingens uttalelse.
Hvem kan kreve å få tilbakebetalt underholdsbidrag etter barneloven § 80
[Tilføyd 6/05, endret 12/06]
Lovens ordlyd fastslår at det er den mannen som har blitt frikjent for farskapet, som kan kreve tilbakebetalt underholdsbidrag som han har betalt i henhold til at han juridisk sett har vært å regne som far til barnet. For å få tilbakebetalt bidraget, må han aktivt fremme krav om dette - enten for domstolen (i forbindelse med farskapssaken) eller for arbeids- og velferdsetaten.
En mann som etter tidligere lovgivning ble idømt bidragsplikt uten å bli dømt som far, kan fremme krav om å få tilbakebetalt bidrag etter de samme reglene, jf. § 80 andre ledd.
Lovens ordlyd omhandler direkte den mannen som har blitt frikjent for et farskap, eventuelt var pålagt fostringsplikt, men ikke farskap. Retten til å fremme krav om tilbakebetaling overføres dermed ikke til eventuelle arvinger i forbindelse med dødsfall. Dette må også gjelde tilfeller der den bidragspliktige blir frikjent for farskapet først etter sin død, og selv om han tok skritt for å få endret farskapet før han døde.
Dersom den tidligere bidragspliktige har satt fram krav om tilbakebetaling av underholdsbidrag og senere dør, skal kravet behandles på vanlig måte og eventuelle utbetalinger skje til dødsboet.
Overfor hvilken instans krav etter barneloven § 80 kan tas opp - Avgjørelsesmyndighet
[Endret 3/04, 12/06, 1/09, 1/13, 9/13]
Det er NAV Forvaltning som avgjør et krav om tilbakesøking av betalt bidrag. Kravet skal imidlertid settes fram overfor NAV-kontoret.
Når en av partene er bosatt i utlandet, skal refusjonskravet avgjøres av NAV Klageinstans Øst. Kravet må settes fram overfor NAV Internasjonalt som forbereder saken før oversendelse.
Tilbakesøkingskravet kan tas opp i forbindelse med domstolens eller forvaltningens behandling av farskapet, jf. barneloven § 16. Arbeids- og velferdsetaten blir da et rent utbetalingsorgan. Utbetaling i henhold til dom skjer uten nærmere prøving.
Når tilbakesøkingskravet tas opp i forbindelse med endring av farskap etter barneloven § 7, bør vedkommende informeres om at krav etter barneloven § 80 første ledd første punktum kan tas opp samtidig med at NAV Forvaltning behandler spørsmålet om farskap.
Tilbakesøkingskravets størrelse og kravet til dokumentasjon
[Endret 3/04, 12/06, 7/07, 1/09, 9/13]
Hovedregelen i barneloven § 80 første ledd første punktum går ut på at den som blir fritatt for et farskap, kan søke om å få tilbakebetalt betalt bidrag. Som følge av endring av § 80 skal dette praktiseres forskjellig ut fra om kravet er satt fram før eller etter at regelendringen trådte i kraft fra 1. januar 2007.
Når det gjelder krav som er satt fram før 1. januar 2007, er det summen av de betalte bidragene før eventuelt samværsfradrag som kan betales tilbake. Når det gjelder krav som er satt fram etter 31. desember 2006, skal de betalte bidragene og samværsfradrag for det enkelte året indeksreguleres i samsvar med endringene i konsumprisindeksen fra Statistisk sentralbyrå. Før indeksreguleringen skjer, skal det gjøres et sjablonmessig fradrag på 20 prosent for den skatteletten som ble gitt for betalt bidrag før 1. oktober 2003. Dette gjelder likevel ikke for perioder der den frikjente faren har vært bosatt i et land som ikke gir fradrag for betalt bidrag i ligningen.
Konsumprisindeksen som ligger til grunn for indeksreguleringen, er endringen i indeksen fra 15. januar det ene året til 15. januar det neste året. Den sist beregnede indeksen tas i bruk straks den er klar.
Til hjelp under beregningen kan arbeids- og velferdsetaten benytte særskilt utarbeidede regneark.
For å finne det riktige beløpet som skal legges til grunn for beregningen, må NAV Forvaltning undersøke om det er gitt fradrag for samvær med barnet etter Forskrift om fastsetjing og endring av fostringstilskot § 9. Samværsfradraget går fram av vedtaket. Det skal regnes med samværsfradrag selv om bidraget ikke er betalt i en eller flere måneder. Er bidraget fastsatt i privat avtale mellom partene, må den frikjente faren kunne legge fram skriftlig avtale eller offentlig fastsettelse av samværet. En slik avtale eller offentlig fastsettelse skal legges til grunn for samværsfradraget. Det er i denne sammenhengen ikke aktuelt å vurdere om avtalen eller fastsettelsen er overholdt.
Tilbakesøking kan skje uansett når bidraget ble betalt. Dette gjelder også i forhold til bidrag innbetalt før barneloven § 80 trådte i kraft 1. januar 1982. I den tidligere lov av 21. desember 1956 nr. 10 var det ingen bestemmelse som tilsvarer barneloven § 80, og rettstilstanden vedrørende tilbakesøkingsspørsmålet var uklar. I saker der den tidligere bidragspliktige har satt fram krav etter at barneloven trådte i kraft, vil det foreligge hjemmel i barneloven § 80 for å gi refusjon selv om beløpene var innbetalt før 1982.
Når den tidligere bidragspliktige setter fram et krav om refusjon for betalt bidrag, skal søknaden inneholde endelig dom eller vedtak der det går fram at han er frikjent for farskapet. Videre skal det gå fram hvor mye som er innbetalt i bidrag for det aktuelle barnet, eventuelt om og hvor mye den tidligere bidragspliktige har mottatt i barnetillegg for dette barnet. NAV-kontoret må være behjelpelig med å framskaffe den nødvendige dokumentasjonen så langt dette lar seg gjøre.
Dokumentasjonsproblemene er få i de sakene som gjelder innbetalt barnebidrag de siste årene, fordi NAV Forvaltning via IKT-systemene har oversikt over innbetalinger som har skjedd. NAV-kontoret har opplysninger om hva den tidligere bidragspliktige har innbetalt til det aktuelle barnet i den enkelte saken, eventuelt etter å ha innhentet opplysninger fra gamle regnskaper hos tidligere bidragsfogder (lensmenn og kommunale fogder).
Det kan oppstå dokumentasjonsproblemer i gamle saker der lensmannen og kommunale fogder var bidragsfogd. Avsluttede saker og regnskapene i alle saker fram til overføringen til trygdeetaten 1. oktober 1992 der lensmannen har vært bidragsfogd, ble arkivert hos lensmannen unntatt i de tilfellene det dreide seg om så gamle saker at de ble sendt til et statsarkiv. Det enkelte NAV-kontoret skal ha oversikt over dette. Der det har vært kommunale fogder, ble avsluttede saker og regnskapene i alle saker fram til overføringen liggende hos kommunene der bidragsmottakeren bodde.
Særlige problemer kan oppstå i gamle saker der bidragsmottakeren har flyttet til en annen kommune. Dette har sin årsak i at regnskapene ikke ble sendt med saksdokumentene når parten flyttet, men forble hos den tidligere bidragsfogden. Arbeids- og velferdsdirektoratet presiserer at det er bidragsfogden der bidragsmottakeren bodde, som hadde den fullstendige regnskapsføringen, ikke bidragsfogden der den bidragspliktige bodde. Det er med andre ord bidragsmottakerens eventuelle flytting fra kommune til kommune som må kartlegges, ikke den bidragspliktiges flytting.
Det kan videre oppstå problemer i saker der bidraget er blitt betalt privat, og der det mangler dokumentasjon på at det oppgitte beløpet faktisk er betalt. I disse sakene må den tidligere bidragspliktige kunne sannsynliggjøre sitt krav, og det må vurderes om det framstår som mer sannsynlig (over 50 prosent) at bidraget er betalt med det oppgitte beløpet enn at det ikke er det. Dersom det er aktuelt å spørre barnets mor om hva hun har mottatt i bidrag, må det på grunn av taushetsplikten kreves samtykke fra den tidligere bidragspliktige. NAV Forvaltning skal ikke legge et absolutt dokumentasjonskrav til grunn ved fastsettelsen av beløpet, og ved tvil om hva som er innbetalt, skal NAV Forvaltning velge den løsningen som de finner mest sannsynlig ut fra den dokumentasjonen som foreligger. Finnes det for eksempel kvitteringer for betalt bidrag for januar - august og deretter for månedene oktober - desember, er det sannsynlig at den tidligere bidragspliktige betalte bidrag også i september måned. Den tidligere bidragspliktige skal da ha dekning for hele perioden, og ikke bare det han kan dokumentere er betalt.
NAV Forvaltning må undersøke om den tidligere bidragspliktige har mottatt barnetillegg for det barnet han er frikjent farskapet for. Slike tillegg er ment å gå til dekning av en del av (eller hele) det barnebidraget som den tidligere bidragspliktige har innbetalt til bidragsfogden, og skal derfor avregnes mot innbetalt bidrag. NAV Forvaltning må undersøke om slikt barnetillegg har vært utbetalt til den tidligere bidragspliktige for det aktuelle barnet. Se under kommentarene til barneloven § 70 sjette ledd om hvilke tillegg dette omfatter. Saksdokumentene i bidragssaken vil kunne vise om bidraget er fastsatt i henhold til et barnetillegg. Arbeids- og velferdsetatens andre systemer viser til hvem et barnetillegg er betalt.
Før eventuell utbetaling må NAV Forvaltning kontrollere at de mottatte oversiktene er korrekte. Av og til skjer det misforståelser, for eksempel at det blir lagt til grunn hvor mye den tidligere bidragspliktige totalt har betalt i bidrag, det vil si for alle barn han har betalt bidrag for. Utbetalingen etter barneloven § 80 skal selvfølgelig bare knytte seg til innbetalt bidrag for det barnet han er frikjent farskapet for.
Krav om renter/indeksregulering når kravet er satt fram før 1. januar 2007
[Endret 3/04, 12/06, 1/09]
Arbeids- og velferdsetaten har ingen hjemmel til å imøtekomme krav om renter eller indeksregulering når tilbakesøkingskravet er satt fram før 1. januar 2007. Vi viser til lovens tidligere ordlyd om at det er "same sum" som skal refunderes. Det er også uttalt i forarbeidene til barneloven § 80 (NOU 1977:35 side 98 i kommentarene til daværende § 63) at det er "det nominelle beløp uten tillegg av renter" som skal refunderes. Disse kravene må derfor avslås. Dette avslaget kan ikke påklages. Begrunnelsen for dette er at et slikt avslag ikke er utøvelse av offentlig myndighet, og er således ikke et enkeltvedtak i forvaltningslovens forstand, jf. forvaltningsloven §§ 2 og 28. Dersom den tidligere bidragspliktige er misfornøyd med avslaget til NAV Forvaltning, må han bringe saken inn for de ordinære domstolene.
Foreldelse
[Endret 3/04, 12/06]
En viktig begrensning finnes gjennom reglene i foreldelsesloven. Foreldelsesfristen knyttet til den tidligere bidragspliktiges krav begynner å løpe fra det tidspunktet avgjørelsen om å frifinne ham for farskapet ble endelig. For de som etter tidligere lovgivning bare ble idømt bidragsplikt, løper foreldelsesfristen fra det tidspunktet det foreligger en DNA-analyse som viser at han ikke er far til barnet. Etter tre år fra dette tidspunktet er krav om refusjon av betalt barnebidrag etter barneloven § 80 bortfalt som foreldet, jf. foreldelsesloven § 2.
Særlig om klageadgang
[Endret 3/04, 12/06, 1/09]
Justisdepartementets lovavdeling har uttalt at en avgjørelse i saker etter barneloven § 80 ikke er utøvelse av offentlig myndighet, og regnes således ikke som enkeltvedtak, jf. forvaltningsloven § 2. Dette innebærer at et avslag ikke kan påklages, jf. forvaltningsloven § 28. Det kan heller ikke ankes inn for Trygderetten. Dersom den tidligere bidragspliktige er misfornøyd med avgjørelsen til NAV Forvaltning, må han bringe saken inn for de ordinære domstolene som prøver om kravet etter barneloven § 80 kan føre fram.
Søknad om fri rettshjelp / dekning av saksomkostninger
[Endret 9/03, 3/04, 12/06, 1/09, 9/13]
I en del av sakene etter barneloven § 80 har den tidligere bidragspliktige hatt bistand fra advokat, og det søkes da ofte om dekning av disse advokatutgiftene. Kravet kan være satt fram av advokaten på vegne av klienten eller av klienten selv, og det vises ofte til forvaltningsloven § 36. Arbeids- og velferdsetaten har ikke hjemmel til å tilkjenne saksomkostninger, fordi avgjørelse etter barneloven § 80 ikke er endring av et vedtak, jf. forvaltningsloven § 36 første ledd. Disse kravene må derfor avvises med den begrunnelsen at det mangler hjemmel for en slik tilståelse. Avslaget til NAV Forvaltning etter forvaltningsloven § 36 er et vedtak som kan påklages, jf. forvaltningsloven §§ 2 og 28 flg. Klagen må settes fram overfor NAV-kontoret som ekspederer den videre til NAV Forvaltning som igjen sender klagen videre til NAV Klageinstans. Klagefristen er seks uker, noe som innebærer at det her gis en utvidet klagefrist i forhold til forvaltningsloven § 29.
Fylkesmannen har imidlertid myndighet til å avgjøre en søknad om fritt rettsråd, og det kan henvises til ham. NAV Forvaltning eller NAV Klageinstans kan etter søknad innvilge fri sakførsel etter rettshjelploven kapittel 4 dersom vilkårene for dette er oppfylt.
Særskilte problemstillinger
Regresskrav
[Endret 3/04, 12/06, 1/09, 9/13]
Det er ingen særskilte regler om folketrygdens regress mot den virkelige faren. Folketrygden må normalt nøye seg med å tre inn i barnets rett til barnebidrag. Overfor den virkelige faren kan bidrag bare fastsettes med høyst tre års tilbakevirkende kraft, jf. barneloven § 72, og regresskravet blir begrenset til dette. I klare svikstilfeller kan folketrygden på erstatningsrettslig grunnlag sette fram et krav som går lengre tilbake i tid. I slike tilfeller kan det også være snakk om et straffbart forhold, og saken må forelegges NAV Klageinstans for vurdering.
Forholdet til skatt
[Endret 3/04, 12/06]
Det beløpet som eventuelt refunderes med hjemmel i barneloven § 80, har mottakeren som oftest fått fradrag for ved tidligere ligninger (fram til 30. september 2003). Ved tilbakebetaling til den tidligere bidragspliktige vil det kunne stilles spørsmål om refusjonsbeløpet må anses som skattepliktig inntekt. Spørsmålet har vært forelagt Skattedirektoratet som i brev av 5. mai 1986 har uttalt at "tilbakebetalinger ikke kan anses som skattepliktig inntekt" slik at det "ikke foreligger trekkplikt for tilbakebetalingene". Skattedirektoratet har imidlertid bedt om at ligningsmyndighetene får melding om refusjonen slik at en kan få foretatt mulige endringer i ligningen, dog begrenset til de to siste årene forut for utbetalingsåret. Det er det lokale ligningskontoret til den tidligere bidragspliktige som skal underrettes, og dette gjøres ved å sende kopi av brevet til den tidligere bidragspliktige om avgjørelsen etter barneloven § 80.
Som det går fram ovenfor, er det tilbakebetalingsbeløpet som ikke skal beskattes. De nye bestemmelsene om at man skal korrigere beløpet med 20 prosent for betalinger før 1. oktober 2003, står ikke i motsetning til dette. I og med at bidrag betalt etter 30. september 2003 ikke gir rett til fradrag i ligningen, blir denne problemstillingen mindre aktuell etter hvert.
Forholdet til bidragsgjeld
[Endret 3/04, 12/06, 7/07, 1/09]
Dersom den tidligere bidragspliktige har opparbeidet seg bidragsgjeld i forhold til barnet han er blitt frikjent for farskapet til, skal NAV Forvaltning slette denne gjelden. Det er NAV Forvaltning som er ansvarlig for bidragsregnskapet, og det er bare NAV Forvaltning og overordnede organer som kan beslutte å gjøre endringer her, for eksempel slette gjeld. De praktiske endringene i regnskapet må imidlertid bli gjort av NAV Innkreving etter ordre fra NAV Forvaltning.
Den tidligere bidragspliktige kan ha opparbeidet seg bidragsgjeld i forhold til andre barn som han er far til. NAV Forvaltning skal ved saksforberedelsen be den tidligere bidragspliktige om samtykke til å utbetale eventuell refusjon, eller deler av dette, til NAV Innkreving slik at annen bidragsgjeld reduseres.
Det har vært tvil om det er adgang til å motregne bidragsgjeld i refusjonskravet med hjemmel i bidragsinnkrevingsloven § 14 andre ledd. Spørsmålet er derfor forelagt Arbeids- og inkluderingsdepartementet, som har uttalt at man ikke kan se at refusjonskravet har noen spesiell status i forhold til andre krav en bidragspliktig har på det offentlige. Arbeids- og velferdsdirektoratet legger derfor til grunn at dersom den tidligere bidragspliktige ikke samtykker til å utbetale refusjonsbeløpet til innkrevingssentralen, kan motregning foretas.
Et alternativ til motregning er at NAV Innkreving tar utlegg i refusjonskravet. Dette er imidlertid mer tungvint og krever blant annet at det overholdes formelle frister for varsling mv. Normalt vil det derfor være motregning som er mest praktisk i slike tilfeller.
Rikstrygdeverket har i vedtak av 14. november 1996 gitt samtykke til å dispensere fra taushetsplikten slik at det kan gis melding til NAV Innkreving om utbetalingen.
NAV Forvaltning må varsle NAV Innkreving om den planlagte utbetalingen senest fire uker før den tidligere bidragspliktige får vedtaksbrevet og selve utbetalingen skjer. Årsaken til dette er at NAV Innkreving skal få tid til å varsle den tidligere bidragspliktige om tvangsfullbyrdelsen etter tvangsfullbyrdelsesloven § 4-18 dersom NAV Innkreving velger å ta utlegg i refusjonskravet i stedet for å motregne. Det går fram av denne bestemmelsen at den saksøkte skal varsles to uker før tvangsfullbyrdelse kan begjæres og gjennomføres. Fire ukers-fristen regnes fra den dagen varselet ble sendt til NAV Innkreving.
§ 80 første ledd femte punktum - Nedsettelse og bortfall av tilbakesøkingskravet
[Endret 3/04, 12/06, 9/13]
Etter barneloven § 80 første ledd andre punktum kan tilbakesøkingskravet settes ned eller falle bort i to tilfeller. Dette gjelder for det første der det er klart at den tidligere bidragspliktige ikke hadde rimelig grunn til å erkjenne eller påta seg farskapet. I disse tilfellene har den tidligere bidragspliktige aktivt erkjent farskapet eller passivt akseptert det til tross for at han visste eller regnet med at han ikke var far til barnet. Det andre tilfellet er der det er klart at den tidligere bidragspliktige burde ha reist sak om endring av farskapet på et tidligere tidspunkt. I disse tilfellene har den tidligere bidragspliktige fortsatt å betale bidrag til tross for at han ble klar over at han ikke var far til barnet.
Foreligger et av disse vilkårene, kan kravet settes ned eller falle bort. Det er imidlertid viktig å være klar over at bestemmelsen ikke skal forstås slik at tilbakesøkingskravet uten videre skal settes ned eller falle bort dersom man kommer til at søkeren for eksempel burde ha gått til sak tidligere. Det er uttalt i forarbeidene til barneloven § 80 (NOU 1977:35 side 98 i kommentarene til daværende § 63) at nedsettelse eller bortfall av kravet bare bør skje i de tilfellene der det er klart at den tidligere bidragspliktige ikke hadde rimelig grunn til å erkjenne farskapet, eller dersom det er klart at han burde ha reist endringssak tidligere. Dette betyr at hvis vilkårene for nedsettelse eller bortfall etter bestemmelsen er oppfylt, må det foretas en skjønnsmessig vurdering av om forholdene i den enkelte saken er av en slik art at tilbakebetalingskravet skal falle bort eller settes ned, og hvor stor nedsettelsen eventuelt skal være.
I utgangspunktet kan ikke avgjørelser som innebærer nedsettelse eller bortfall påklages. Arbeids- og velferdsdirektoratet ønsker imidlertid at saker der det er aktuelt med nedsettelse eller bortfall av kravet, skal forelegges NAV Klageinstans til uttalelse. Som følge av dette vil man likevel få en slags to-instans behandling av de mest tvilsomme sakene.
Ikke rimelig grunn til å erkjenne farskapet
[Endret 12/06, 1/09, 9/13]
Dersom en mann er klar over at han ikke er barnets far, har han som utgangspunkt ikke rimelig grunn til å erkjenne farskapet. Barne- og familiedepartementet har uttalt følgende om dette:
"Det fremgår av lovbestemmelsen og uttalelser i forarbeidene, NOU 1977:35 s 98, at det kreves at det er klart at parten ikke hadde rimelig grunn til å erkjenne farskapet, eller at vedkommende burde ha reist sak til endring tidligere, fordi det er vanskelig å operere med en objektiv norm for hva som er klanderverdig i så personlige og subjektive spørsmål som det her gjelder.
… Det kan likevel tenkes rent unntaksvis at en mann i utgangspunktet mente å ha rimelig grunn til påta seg et farskap gjennom ekteskap, for å beskytte mor og barn og at vedkommende heller ikke senere fant det rimelig å reise endringssak av samme hensyn. I slike saker må samfunnsforholdene tas i betraktning, slik at et "beskyttelsesargument" kanskje er mer holdbart der barnet vokste opp i en tid da det var stigmatiserende å bli født utenfor ekteskap mv. Religiøs tilknytning kan dessuten være grunnlag for å hevde at man har rimelig grunn til bevisst å påta seg et farskap gjennom ekteskap til et barn man tror, og til og med kanskje vet har en annen far, men som barnets mor ikke vil oppgi."
Dersom en mann vet at en annen er far til barnet, kreves det slike helt spesielle omstendigheter for at han skal kunne hevde at han hadde rimelig grunn til å erkjenne farskapet. Det er ikke tilstrekkelig at han på dette tidspunktet ønsket å dele livet med barnets mor, og at han derfor også var villig til å anse barnet som sitt eget, med den konsekvensen at han etter brudd med moren må betale bidrag.
Et generelt utgangspunkt bør være at dersom den tidligere bidragspliktige ikke har fått positiv underretning om at han ikke er far, bør NAV Forvaltning være tilbakeholden med å foreta avkorting av beløpet. Dersom det er aktuelt med avkorting, skal saken forelegges NAV Klageinstans.
I de tilfellene NAV Forvaltning på grunnlag av uttalelsen fra NAV Klageinstans kommer til at søkeren ikke hadde rimelig grunn til å erkjenne farskapet, mener Arbeids- og velferdsdirektoratet at vedkommende heller ikke har krav på å få refundert det som blir innbetalt i bidrag etter at farskapssak ble reist for domstolene. Han har derfor ikke krav på noe i refusjon i slike tilfeller.
Burde ha reist farskapssak på et tidligere tidspunkt
[Endret 3/04, 12/06, 1/09, 9/13]
I de fleste tilfellene har en mann en rimelig grunn til å erkjenne farskapet, eller han har ikke grunnlag for å tro at noen annen er far til barnet når han blir registrert som far ut fra "pater est-regelen", dvs. regelen om at ektemannen er far, jf. barneloven § 3. Noen får likevel etter hvert mistanke om at han ikke er far til barnet, eller får direkte kunnskap om dette.
Ved vurderingen av om den tidligere bidragspliktige burde ha reist farskapssak tidligere, er det av betydning hvor sikker kunnskap den tidligere bidragspliktige hadde om at han ikke var far til barnet, jf. forarbeidene der det er uttalt at nedsettelse eller bortfall av tilbakebetalingskravet bare bør skje der forholdet er klart.
Sivilombudsmannen har lagt vekt på at det bør være klare holdepunkter for at farskapet er feil, før det er aktuelt å avkorte tilbakebetalingskravet fordi den tidligere bidragspliktige burde ha reist farskapssak tidligere. Sivilombudsmannen er også av den oppfatningen at det generelle utgangspunktet bør være at dersom den tidligere bidragspliktige ikke har fått positiv underretning om at han ikke er far, bør NAV Forvaltning være tilbakeholden med å foreta avkorting av beløpet.
Sivilombudsmannen har videre uttalt at det er grunn til å være forsiktig med å avkorte kravet der den tidligere bidragspliktige har ønsket å skåne barnet, i hvert fall når han ikke har hatt objektiv kunnskap om utfallet av farskapssaken.
Dersom det legges til grunn at den tidligere bidragspliktige burde ha gått til sak tidligere, kan momenter som ikke knytter seg til om sak burde ha vært reist tidligere, være relevante når spørsmålet om nedsettelse eller bortfall skal vurderes. I forarbeidene til barneloven § 80 er det understreket at der en mann med urette er dømt som far, vil nok de fleste anse det som urimelig at han ikke får tilbake de betalte beløpene. På bakgrunn av dette synspunktet ble det i sin tid foreslått at den som var fritatt for farskapet, skulle kunne kreve tilbake betalte bidrag fra folketrygden fordi folketrygden her kunne ha oppnådd en besparelse ved at barnet hadde fått bidrag fra den urette faren i stedet for bidragsforskudd. NAV Forvaltning bør derfor i hvert fall vurdere om folketrygden har oppnådd en slik besparelse. I så fall vil dette kunne være et relevant moment i vurderingen etter § 80 første ledd andre punktum. En annen sak er at det muligens kan være vanskelig å ta stilling til om folketrygden har vært spart for penger i den konkrete saken.
Hensynene nevnt ovenfor er ikke en uttømmende oppregning av hvilke forhold som kan være relevante ved vurderingen av nedsettelse eller bortfall. Om det foreligger andre hensyn av betydning, må vurderes konkret.
Dersom NAV Forvaltning finner at det er grunn til la tilbakesøkningskravet falle bort eller settes ned, må saken forelegges NAV Klageinstans. Når det skal fastslås hvor mye som skal refunderes til den tidligere bidragspliktige, må det settes en grense ved datoen for når man mener at det var klart at han burde ha gått til søksmål. Deretter må NAV Forvaltning finne ut hvor mye som ble innbetalt i bidrag fram til dette tidspunktet. Det er dette beløpet som da skal refunderes, med tillegg for det som eventuelt ble betalt mens endringssaken pågikk og med eventuelt fradrag for mottatt barnetillegg fra folketrygden for disse tidsrommene. Se ovenfor under punktet "Tilbakesøkningskravets størrelse og krav til dokumentasjon".
§ 80 andre ledd - Tilbakesøking av betalt bidrag i tilfeller der den bidragspliktige var pålagt bidragsplikt, men ikke farskap
[Tilføyd 12/06]
Etter lovgivning fra tiden før 1956 kunne en mann bli pålagt bidragsplikt selv om han ikke var pålagt farskap. Dersom vedkommende legger fram en DNA-analyse som viser at han ikke er barnets far, kan han kreve å få betalt bidrag tilbake etter de samme reglene som gjelder for en mann som blir frikjent for farskapet ved dom. Kommentarene til første ledd gjelder derfor tilsvarende så langt de passer.
Det er en forutsetning at den DNA-analysen som blir lagt fram, er utført på en slik måte at den kan anses som et sikkert bevis.
§ 80 tredje ledd - Tilbakesøkingskrav kan ikke rettes mot barnet selv, moren eller den biologiske faren
[Endret 3/04, 12/06]
Barneloven § 80 tredje ledd fastslår at den som blir frikjent for farskap, ikke kan rette tilbakesøkingskravet mot barnet selv, moren eller den biologiske faren.
§ 80 fjerde ledd - Forskriftshjemmel
[Tilføyd 12/06]
Det er gitt hjemmel for forskrift om tilbakesøking av underholdsbidrag. Slik forskrift er ikke gitt.